Po nastaniu polskiej administracji w mieście nad Parsętą, kwestią upamiętnienia żołnierzy poległych w walkach o Kołobrzeg zajęto się dość szybko. Już w listopadzie 1945 roku gotowa była latarnia morska z czerwoną gwiazdą, upamiętniającą Wielką Wojnę Ojczyźnianą. Na stoku Fortu Ujście pochowano żołnierzy polskich i radzieckich, tyle, że Rosjan było więcej. W boju o Kołobrzeg więcej krwi przelali Polacy, ale to nie miało znaczenia. Kolejny pomnik, poświęcony żołnierzom radzieckim, odsłonięto przy obecnym RCK. Tam pamięci polskich żołnierzy już nie upamiętniono.

Zmiana tej sytuacji nastąpiła w 1948 roku. Podczas obchodów 3 rocznicy walk o Kołobrzeg, na Placu 18 Marca, od strony obecnej ul. Armii Krajowej, odsłonięto pomnik poświęcony pamięci poległych w walkach o Kołobrzeg. Data dzienna tego wydarzenia nie zachowała się (18 marca przypadał wówczas w czwartek). Nie zachowała się również szersza informacja o inicjatywie związanej z budową tego monumentu. Na ten cel wykorzystano pomnik przedwojenny, który stanął na Placu Cesarskim, zaprojektowanym przez Heinricha Martensa. Pierwotny pomnik, został odsłonięty w 1897 roku. Jego autorem jest Georg Meyer z Berlina. Pomnik był poświęcony żołnierzom poległych w wojnach toczonych przez Prusy w latach 1864, 1866 i 1870-71. Pomnik został zniszczony w czasie walk o miasto w marcu 1945 roku. Sugestia Jerzego Patana, jakoby Niemcy mieli go rozebrać i ukryć, jest raczej nietrafiona. Tak pisze o tym pierwszy prezydent Kołobrzeg, Stefan Lipicki, który opisywał, jak zniszczeniu uległ pomnik Fryderyka Wilhelma III przed ratuszem: „Losy starego fryca podzieliły pomniki przed katedrą (Gneisenau i Nettelbeck) oraz na placu 18 Marca, na cokole tego ostatniego wykonano pomnik wdzięczności dla poległych w walce o Kołobrzeg, żołnierzy radzieckich i polskich. Wyższą część pomnika wykonano z betonu i obłożono obrobionymi granitowymi płytami, orła i tablicę wykonano w Szczecinie. Budową pomnika zajął się Komitet Obywatelski. Najwięcej pracy w jego realizację włożył Z-ca Dowódcy Marynarki Wojennej ds. Politycznych por. Brzostowicz Zbigniew”.

O powstaniu pomnika czytamy także we wspomnieniach Jarosława Dmitriewa: „Nie wiem, kto był projektantem tego pomnika, ale wiem, że wykonał go ojciec mojego przyjaciela, mistrz kamieniarski, znakomity murarz – pan Piotr Kubiak. Był jednym z pierwszych obywateli tego miasta”.

Plan powstania pomnika musiał zrodzić się najpóźniej jeszcze w 1947 roku, może wcześniej, skoro budował go komitet obywatelski, choć niewiele na ten temat wiadomo. Trzeba było zebrać pieniądze, wykonać projekt, zdobyć poparcie. To trochę trwało. Jednak w źródłach nie napotkałem na informację o działalności komitetu. Wybrano miejsce, na którym stał już monument, uszkodzony, ale zarówno miejsce jak i podstawa nadawało się. Plac 18 Marca otrzymał nazwę związaną z dniem zakończenia walk o miasto, czyli dniem wyzwolenia. Początkowo był on wolny od pracy – dziś byłoby to dopiero wydarzenie. Podstawa pomnika z kamieni przetrwała walki o Kołobrzeg. Również postument się zachował, choć zdjęto z niego głaz z napisem pamiątkowym. W górnej części postumentu wmurowano kamienne elementy z jednego z kołobrzeskich cmentarzy, które zostały obrobione w postaci geometrycznej kolumny, na szczycie której umieszczono orła bez korony.

Jak pisze Jerzy Patan, w uroczystości odsłonięcia pomnika udział wziął płk Leonard Borkowicz, wojewoda szczeciński. Napis na pomniku głosił: „Bohaterom poległym w walce o Kołobrzeg cześć, 18 III 1945 – 18 III 1948”. W okresie późniejszym, pomnik ogrodzono drewnianym płotkiem. Następnie, zmieniła się treść napisu na pomniku, która zachowała się do dnia dzisiejszego: „Żołnierzom poległym w walkach o wyzwolenie Kołobrzegu w marcu 1945”.

Analizując samo wydarzenie związane z odsłonięciem pomnika, zauważyć należy, że nie jest to w pełni akcent polski. Jak słusznie zauważył prezydent Stefan Lipicki w swoich wspomnieniach, chodziło o upamiętnienie żołnierzy radzieckich i polskich. Od początku akcent sowiecki w tematyce walk o Kołobrzeg był zakorzeniany i traktowany jak coś nierozerwalnego. O ile Armia Czerwona miała swój własny pomnik, a nawet dwa, pomniki upamiętniające polski wkład w zdobycie Kołobrzegu, czy jak wówczas mówiono – wyzwolenie, mogły być tylko sojusznicze i poświęcone wszystkim, którzy w walkach o miasto stracili życie.

Rok 1948 ważny jest w historiografii miasta z kilku powodów, m.in. dlatego, że do Kołobrzegu przybyli żołnierze polscy i zaczął rozwijać się polski garnizon. To także rozpoczęcie ekshumacji żołnierzy poległych w walkach o miasto i przenoszenie ciał na utworzony Cmentarz Wojenny.

Robert Dziemba
Kwerenda archiwalna: Anetta Bolechowska
Fot. archiwum Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu