Jak pisze Peter Jancke, dzieje różnych kołobrzeskich wyznań, zwłaszcza tych najstarszych, nie zawsze mogą być opisane z dużą dokładnością, jak dzieje kościoła kalwińskiego, gdyż nie zachowały się dokumenty, a przede wszystkim informacje historyczne. W przypadku wyznania reformowanego jest inaczej, gdyż w dawnych czasach historię tę spisywano, a na jej bazie, szczęśliwie, powstawały opracowania, które zachowały się do naszych czasów.

Do momentu przejęcia Kołobrzegu przez Brandenburgię z rąk Szwedów, w mieście nad Parsętą żyła kilkunastoosobowa diaspora kalwinów. Wszystko zmieniło się w 1653 roku. Sam wielki elektor Fryderyk Wilhelm I był wyznawcą religii reformowanej. Większa część urzędników dworskich również wybrała ro wyznanie. W tym samy czasie, wielki elektor ustanowił Kołobrzeg stolicą nowego regionu, Provinz Pommern. 15 grudnia 1653 roku jej prezydentem mianowany został Ewald von Kleist, a namiestnikiem - książę Ernst Bogislaw de Croy. Kołobrzeg został ustanowiony twierdzą z gubernatorem i komendantem. Do miasta zaczęli przybywać ludzie wykształceni, urzędnicy reprezentujący rząd, jednocześnie członkowie kościoła reformowanego. Tyle, że tu, nad Parsętą, nie było kościoła kalwińskiego. Kolegiata należała do luteran, podobnie jak kościół św. Ducha i kościół garnizonowy. W kolegiacie pastorem był Johann Colberg, człowiek charyzmatyczny i nietolerancyjny. Był przeciwnikiem kalwinów i uważał, że ich wpływ na wspólnotę luterańską przyczyni  się do upadku kościoła pomorskiego. Powodowało to wiele napięć i problemów, aż do usunięcia Colberga z Kołobrzegu do Szczecina po skandalu z zakazem pochowania w kolegiacie jej honorowego pastora - Mathiasa von Krockowa - kalwina i szefa tutejszego sądu.

Wspólnota reformowana rozrastała się wbrew przeciwnościom. Było to naturalne ze względu na wzrost liczby kalwinów w Kołobrzegu i pełnione przez nich funkcje społeczne, ale przede wszystkim administracyjne. Pierwsze kazanie w duchu religii reformowanej wygłosił tu Franziskus Sieffert 25 grudnia 1657 roku. 50 kalwinów wzięło wtedy udział w nabożeństwie w budynku rządowym przy obecnej ul. Wąskiej. Rozpoczęło się zbieranie środków na zakup działki dla Kościoła reformowanego, a także celem budowy i wyposażenia nowej świątyni. Angażował się w to nie tylko wielki elektor, ale także Mathias von Krockow. 600 talarów kosztował gminę reformowaną zniszczony budynek dawnego, średniowiecznego ratusza, który w Kołobrzegu istniał od II połowy XIII wieku. Znajdował się przy ul. Wąskiej, vis a vis obecnej Akademii Rycerskiej. Spłonął w wyniku wielkiego pożaru w 1630 roku. Według zapisków, ten pochodzący z okresu średniowiecza budynek musiał mieć wieżę, gdyż z ruin wydobyto dzwony. Gmina zakupiła nieruchomość w 1663 roku, a na miejscu dawnego obiektu stanął okazały gmach kościoła. Z przekazów wynika, że świątynia ta miała nawet wieżę. Dzwony do niej odlano w 1724 roku, a zabrzmiały podczas pogrzebu gen. Reichgrafa Freiherra Donhoffa.

Czas prosperity nie trwał jednak długo. W 1674 roku władze prowincji przeniesiono do Stargardu. Od tego okresu widoczny jest spadek znaczenia gminy. W 1686 roku umiera Fryderyk Wilhelm I, który był patronem gminy. Gminie reformowanej udało się jeszcze utworzyć cmentarz na dziedzińcu kościoła (od strony obecnego budynku ZUS), a także szkołę reformowaną. Do gminy należeli żołnierze, w tym oficerowie. Od XIX wieku funkcję duszpasterską w całości przejął kościół garnizonowy.

W 1761 roku budynek kościoła został zniszczony podczas trzeciego oblężenia miasta przez wojska rosyjskie. Bombardowanie było tak duże, że świątynia została uszkodzona, podobnie jak kalwińska szkoła. W latach 1763-1834 nabożeństwa były odprawiane w małym kościele nad Parsętą. Podczas oblężenia miasta w 1807 roku gmina doznała kolejnych strat, w tym uszkodzenia domu parafialnego przy małym kościele, ale także cmentarza, który nie nadawał się do chowania zmarłych, co wywoływano problemy w kolejnych latach.

Po 1807 roku sytuacja była złożona. Odbudowy wymagały różne obiekty publiczne. Budowle przy ul. Wąskiej były poważnie zdemolowane. W 1818 roku szkołę reformowaną połączono ze szkołą miejską. Tymczasem powstała sytuacja korzystna dla odbudowy kościoła. Otóż w 1790 roku kupiec kołobrzeski - Lefers - pozostawił wspólnocie kościelnej spadek w wysokości 2000 talarów. Kwota ta procentowała i w latach 30-stych XIX wieku urosła do kwoty 6675 talarów. To wystarczało, aby odbudować i odrestaurować dawną XVII-wieczną świątynię. Prace zbiegły się z odbudową kołobrzeskiego ratusza, którą kierował Ernst Friedrich Zwirner. Niedługo po zbudowaniu neogotyckiego gmachu, Zwirner został kierowniczym budowy katedry kolońskiej. Początkowo, przygotował on projekt nowego gmachu kościoła reformowanego. Dzieło to kontynuował następca Schinkla - Palizaeus, a nadzorował go inż. twierdzy - kpt Wittig, który dzieła dokończył. Dzieło oddano do użytku 12 października 1834 roku. Nowy kościół przy obecnej ul. Wąskie wybudowano w stylu neoklasycystycznym, wzorując się na świątyni greckiej. Do kościoła prowadziły 4 stopnie. Wyryto na nich inskrypcję: "Kościół Reformowany - założony przez Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma w 1663 r. Odrestaurowany i zachowany z ruin oblężenia w 1761 r. Pobożnym darem kupca FW Lefersa w 1832 r.".

Do wnętrza świątyni prowadziły prostokątne wysokie drzwi. Na pierwszej kondygnacji znajdowały się 4 okna, a nad nimi, nad okrągłymi okienkami, umieszczono okazały tympanon. We wnętrzu, nad portalem znajdował się chór organowy. Dalej, wchodziło się jednolitą nawą główną, która prowadziła przez 10 rzędów ławek do stołu komunijnego, na środku którego znajdowała się kazalnica. Samo wnętrze nie należało do specjalnie udanych. Było ciemne i nieco posępne. Zmieniono to podczas remontu w 1928 roku. W 1932 roku zainstalowano nowe organy, które zastąpiły instrument zbudowany w 1832 roku.

Robert Dziemba