Tradycyjnie, 23 maja obchodzimy rocznicę nadania praw miejskich Kołobrzegowi w 1255 roku. Nowe miasto rozpoczęło konkurencję ze starym ośrodkiem słowiańskim i ją wygrało, powodując, że dzisiejsze Budzistowo zaczęło w XIV wieku upadać. Warto jednak pochylić się nad tym, jak wyglądały pierwsze miejsca kultu wierzących w jednego Boga.

Gdy 23 maja 1255 roku dwaj właściciele Ziemi Kołobrzeskiej: książę Warcisław III i biskup Herman von Gleichen podpisali akt lokacyjny, od pewnego czasu osada kołobrzeska już funkcjonowała. Lokacja zatwierdzała ten stan rzeczy i nadawała kolonistom napływającym do nowego miasta przywileje, które ułatwiały zagospodarowanie się w nowym miejscu do życia. Zagospodarowanie to obejmowało nie tylko sferę prywatną, choć to o niej dowiadujemy się z przywileju lokacyjnego, ale musiało także obejmować sferę komunalną infra muros. Otwarte pozostaje pytanie, jak szybko w zainteresowaniu osadników znalazła się potrzeba budowy kościoła. Wydaje się, że musiało to nastąpić niedługo po lokacji. Zapewne przez jakiś okres czasu koloniści korzystali z kościoła Mariackiego w Starym Mieście. Powstaje jednak pytanie o stan tej świątyni, skoro w 1254 roku pojawia się wzmianka źródłowa mówiąca o odpuście biskupa Petera z Utrechtu dla tych, którzy wesprą odbudowę zniszczonego przez starość kościoła. Jeśli informacja ta dotyczy kościoła w Budzistowie, to być może była to jedna z przyczyn, dla których pierwsi kołobrzeżanie z nowego miasta dość szybko przystąpili do budowy własnego kościoła.

O pierwszym kołobrzeskim kościele nie wiemy nic. Skoro powstał tuż po lokacji, to zapewne był drewniany. Wszystko w tym zakresie ma charakter hipotez. W pewnym, pionierskim wszakże jeszcze okresie, musiał zostać zastąpiony konstrukcją murowaną, gdyż w XIX i XX wieku natrafiono na pozostałości jego kamiennych fundamentów. Wpływ na chęć posiadania własnej świątyni musiał także wynikać z nowego prawa, obowiązującego wewnątrz wałów okalających miasto, bo to właśnie na tym terenie prawo lubeckie działało i gwarantowało bezpieczeństwo mieszkańcom. Natomiast budowa kościoła to jedno, drugie zaś to jego obsada. Nie mamy praktycznie żadnych informacji dotyczących nazwisk duchownych z tego okresu. W literaturze brakuje również rozważań na temat pierwszej struktury parafialnej w nowym Kołobrzegu i domniema się, że owa struktura zaczęła funkcjonować tu wraz z przeniesieniem kapituły do nowego ośrodka po 1266 roku. Nie można jednak wykluczyć, że kapituła ze Starego Miasta patronowała pierwszemu kościołowi, aż wreszcie sama przeniosła się do nowego miasta, po prostu przejmując tenże kościół i zwiększając rangę miasta pod kątem administracji kościelnej w diecezji kamieńskiej. W tymże 1266 roku mamy wzmiankę mówiącą o postanowieniu budowy Domu Ducha Świętego, przy którym już w 1282 roku wzmiankowany jest przyszpitalny kościół św. Ducha. Ale był to drugi kościół w nowym mieście. Pierwszy, to kościół św. Mikołaja. Patrocinium św. Mikołaja było niezwykle popularne na Pomorzu, natomiast Maryja Panna patronowała kolegiacie w Starym Mieście. I choć nie zachowała się żadna wzmianka o samym kościele św. Mikołaja, to zachowała się nazwa ulicy. Platea Sanctwa Nicolai, będąca później ulicą Mikołajską (ul. Katedralna), funkcjonowała przez kilkaset lat i jest jednym z dowodów na to, że pierwsi kołobrzeżanie mieli swój kościół pod tym właśnie wezwaniem.

Skoro nic nie wiemy o istnieniu pierwszego kościoła, to i niczego nie dowiemy się na temat jego wyposażenia. Przeniesienie kapituły do nowego miasta spowodowało, że wzrosła ranga kościoła św. Mikołaja, a być może miał on nowego patrona: Maryję Pannę. Świątynia została zapewne rozbudowana, o czym mogą świadczyć niektóre wzmianki źródłowe, ale nie ma co do tego pewności. Jedno jest pewne, że wszystkie te zmiany musiały nastąpić do 8 dekady XIII wieku, kiedy to kościół św. Mikołaja jest już wzmiankowany poza murami miasta, czyli został przeniesiony. Być może, jedyną pozostałością, jaką mamy z kościoła św. Mikołaja jest figurka św. Jana Ewangelisty z ołtarza w tymże kościele. Niestety, i tu zderzamy się z bezkresem naszej niewiedzy w zakresie początków miasta, gdyż mogła to również być figurka z jednego z pierwszych ołtarzy z obecnego kościoła Mariackiego. Mogło też być i tak, że ołtarz ten ufundowano dla kościoła św. Mikołaja, a potem przeniesiono do obecnej kolegiaty.

Jeden wszakże ślad jest bezsprzeczny. Ekipa archeologów pod kierownictwem prof. Mariana Rębkowskiego odkryła najstarsze pochówki, zorientowane w kierunku wschodnim, inne, niż do tej pory rozpoznane w kolegiacie. Cmentarz ten znajdował się po stronie wschodniej. Sam kościół św. Mikołaja zajmował prawdopodobnie teren obecnego prezbiterium bazyliki Mariackiej. Gdy rozpoczęła się jej budowa, zapewne jeszcze przez pewien czas był wykorzystywany, a potem go rozebrano.

Robert Dziemba
Fot. zbiory Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu