Przykład Bardów pokazuje, że bardzo często szukamy dawnych dziejów w Kołobrzegu z racji naszego przywiązania do właśnie tej miejscowości nad Bałtykiem. Tymczasem wieki temu życie toczyło się nie tylko w Starym Mieście, dzisiejszym Budzistowie (Alt Stadt), ale także w innych ośrodkach naszego powiatu. Przykładem są właśnie Bardy, dziś niewielka miejscowość w gminie Dygowo.
Bardy (niem. Bartin) to niewielka wieś o charakterze rolniczym na północy powiatu kołobrzeskiego, 2,5 km na północ od Parsęty i 16 km na południowy-wschód od Kołobrzegu. Najwyższy punkt terenu ma wysokość 59,5 m nad poziom morza. To właśnie to wzniesienie, z widocznym stromym spadkiem w kierunku rzeki, gdzie ongiś znajdował się prom, a obecnie most, stoi według doktora Andrzeja Chludzińskiego za nazwą miejscowości. W źródłach znajduje się bowiem nazwa Bardi pod rokiem 1276. Słowo „bardo”, to wzgórze, wzniesienie. W takich miejscach budowano osady i grody, ze względu na to, że ich położenie było dogodne do obrony przed wrogiem. Dr Chludziński dokonuje szerszego wywodu w tym zakresie, wskazując, że spotyka się je w całej Słowiańszczyźnie, czego przykładem jest Ostre Bardo pomiędzy Białogardem a Połczynem Zdrojem. Biorąc pod uwagę wymowę nazwy, zamianę „d” na „t” i dołożenie z czasem sufiksu „in”, już w 1301 roku kanceliści niemieccy odnotowują w źródłach funkcjonowanie wsi Bartin. Jak to w wielu przypadkach bywa, nazwa ewoluowała i w 1308 roku było to Bartyn, a na mapie Eliharda Lubinusa z 1618 roku znajdziemy nazwę Baltin.
W wielu opracowaniach o historii niemieckich miejscowości, dzieje Bardów rozpoczynają się w drugiej połowie XIII wieku w związku z nadaniami ziemskimi. Dotyczy to zarówno opracowań polskich, jak i niemieckich. Nas to nie może satysfakcjonować, biorąc pod uwagę kilkuletnie badania archeologiczne prowadzone na emporium rzemieślniczo handlowym Bardy-Świelubie. Wykopaliska rozpoczęły się w 1962 roku pod nadzorem prof. W. Łosińskiego i objęły oba grodziska oraz cmentarzysko kurhanowe. Być może i warto by opisać całość emporium, wraz z wynikami badań i potencjalnymi hipotezami dla funkcjonowania tego obszaru, jednakże ostatecznie nie studium wczesnośredniowieczne jest dla nas wiążące, a sama historia miejscowości. U schyłku VIII wieku w Bardach rozwijało się plemienne osadnictwo w obrębie grodu, zaliczanego do typu civitas. Charakterystyka tego osadnictwa jest różnie interpretowana i oceniana. Nie wchodząc w naukowe dyskusje, wskazać można, że gród w Bardach, założony na krawędzi dolny Parsęty, funkcjonował dynamicznie i uczestniczył w wymianie gospodarczej południowego wybrzeża Bałtyku. Dowodzą tego liczne znaleziska archeologiczne, w tym ceramika, monety czy inne przedmioty odnalezione podczas badań. W otoczeniu grodu istniało kilka otwartych osad, zapewne politycznie zależnych od głównego ośrodka. Na przełomie IX/X wieku gród w Bardach miał zostać opuszczony, a w tym czasie występuje już ufortyfikowany niewielki gród w Świelubiu (chyba jednak ważniejszy niż ten w Bardach). Tamtejsze cmentarzysko składające się ze stu kurhanów badacze przypisywali właśnie grodowi w Bardach. Opracowania wydobytych zabytków dokonał prof. Władysław Łosiński. Znaleziono tam wyroby ze srebra, złota, a także z brązu, czy fibule z okresu VIII-IX wieku, których podobieństwo dostrzeżono z tymi odnalezionymi w Szwecji czy na Gotlandii. W ten sposób powstała hipoteza związana z wpływami skandynawskimi na omawianym emporium i bogatej wymianie handlowej pomiędzy tutejszą ludnością z obszarami północnej i zachodniej Europy. Oznacza to, że musiało się tu osiedlać wiele osób, a Słowianie żyli wspólnie ze Skandynawami.
Wraz z przemianami społeczno-politycznymi, emporium traci na znaczeniu i zanika. Niektóre opracowania wskazują, że w 1159 roku wzmiankowane są tu osady dużej własności ziemskiej z komorą celną i karczmą, ale nie udało mi się tego potwierdzić w źródłach. Po raz pierwszy Bardy pojawiają się w dokumentach pod rokiem 1276. Wówczas biskup kamieński Herman von Gleichen przekazuje połowę dziesięciny z tej wsi na rzecz kapituły kołobrzeskiej i dziekana Siegfrida von Trechow. Wieś ta miała być sprzedana biskupowi przez księcia Barnima I i jego syna Bogusława IV. Rok 1276 regularnie pojawia się w historii wielu kołobrzeskich miejscowości, gdyż w tym czasie, podczas wizyty biskupa kamieńskiego w Kołobrzegu, tutejsza kapituła, która do nowego ośrodka przeniosła się kilkanaście lat wcześniej, otrzymała niezwykle bogate nadania, które wraz z udziałem w salinach były podstawą jej bogactwa i pozycji polityczno-gospodarczej. W 1308 roku dochodzi do osobliwej transakcji. Właścicielem wsi był dziekan kapituły – Gotfryd de Wide, człowiek niezwykle bogaty i wpływowy, który kierował kościołem kołobrzeskim. To właśnie on podarował Bardy kościołowi Świętych Janów w Starym Kołobrzegu i kapitule kamieńskiej. Jak wskazuje Manfred Vollack, z wdzięczności od kanoników kamieńskich otrzymał on powołanie do godności kapituły katedralnej w Kamieniu, ale także mógł prowadzić dożywotni użytek ze wsi Bardy. „W ten sposób niczego nie stracił” – zaznacza Vollack. W 1332 roku kapituła kolegiacka w Kołobrzegu odkupiła od biskupa Friedricha nie tylko Bardy, ale również Dębogard, za co zapłaciła 1600 marek.
Od co najmniej XIV wieku, Bardy należały do parafii w Świelubiu, gdzie po dziś dzień zachował się gotycki kościół. Po nastaniu protestantyzmu na Pomorzu Zachodnim w 1534 roku, Bardy nadal pozostawały własnością kołobrzeskiej kapituły. W 1575 roku pojawiają się nazwiska trzech pierwszych rolników w tej wsi: Tewes Kapup, Hans Boldewan, Franz Hennicke. Nazwiska kolejnych rolników znamy ze spisu pruskiego z lat 1717-1719, który zlecił Fryderyk Wilhelm I. W Bardach żył wówczas i pracował: Peter Engwer Schulze, Jacob Hencke, Peter Witte, Christian Strehlow, Cristian Inger, Marten Kaap, Hans Hencke. W czasie wojny siedmioletniej (1758-1765), Bardy brały udział w trzech oblężeniach rosyjskich, ze względu na strategiczne znaczenie tej miejscowości i funkcjonowanie promu na Parsęcie. W 1784 Bardy miały 6 pełnych rolników, 2 półrolników i 6 mieszkańców. W związku z francuskim oblężeniem Kołobrzegu w 1807 roku, księga parafialna kościoła w Świelubiu wskazuje, że aż 46 mieszkańców zmarło w wyniku epidemii. Występowanie zarazy w czasie wojny francusko-pruskiej lat 1806-1807 obserwujemy także w innych podkołobrzeskich wsiach. Umierały zwłaszcza dzieci i osoby starsze.
Zmiany w Bardach zaczęły zachodzić dopiero po zakończeniu wojny francusko-pruskiej. Było to możliwe dzięki wprowadzeniu tzw. reform Steina i Handenberga. Ich celem była modernizacja państwa pruskiego, rozbitego porażką wojenną i pokojem tylżyckim. Reformy te pozwoliły wyjść Prusom z feudalizmu do kapitalizmu, przy zachowaniu monarchii absolutnej bez konieczności uchwalania konstytucji czy powoływania parlamentu. Nie wchodząc w szczegóły, najważniejszą kwestią w przypadku wsi Bardy były kwestie związane z reformami chłopskimi wprowadzanymi w życie od 1811 roku. W Kołobrzegu zbiegło się to z decyzją o kasacie kapituły kolegiackiej. Kanonicy decydowali o tym, co działo się w Bardach przez 535 lat. Aż do 1811 roku w Bardach stosowano trójpolówkę. Na jednym z pól siano żyto, na drugim zboże letnie, a trzecie pole odpoczywało. W kolejnym roku to się zmieniało i tak raz na trzy lata każde pole odpoczywało. Od reform uległo to zmianie. Nastąpiło uwłaszczenie chłopów, którzy otrzymali część ziemi na własność i sami decydowali o tym, jak wykorzystywali pola. Zaowocowało to gwałtownym wzrostem powierzchni uprawnej. Uprawiano przede wszystkim ziemniaki, a hodowano trzodę chlewną (rezygnowano z hodowli owiec). Żywności zaczęło być pod ostatkiem co z kolei wpłynęło na zwiększenie populacji w Bardach. Do 1861 roku, większość nieużytków zamieniono na pola uprawne. To po prostu opłacało się tutejszym mieszkańcom.
W 1931 roku Bardy zajmowały powierzchnię 505,4 hektara. Nie zmieniła się ona od XIII wieku. Pod koniec XVIII wieku żyło tu prawdopodobnie 112 mieszkańców w 16 domach. Od 1816 do 1867 roku liczba mieszkańców rosła i wyniosła mniej niż 200 osób. W drugiej połowie XIX wieku rewolucja przemysłowa spowodowała migrację ludności, co obserwujemy w innych wsiach powiatu kołobrzeskiego i całego Pomorza. W 1939 roku w Bardach mieszkało 200 osób. Na 100 mężczyzn przypadały 92 kobiety. Żyło tu 57 dzieci. To dla nich działała mała miejscowa szkoła, jednoklasowa, założona jeszcze przed I wojną światową. Według spisu pruskiego z 1871 roku, tylko 6 procent mieszkańców Bardów było analfabetami.
W Bardach zajmowano się przede wszystkim produkcją zboża. W XX wieku ziemniaki nie był już tak powszechne, jak wcześniej. Zajmowano się uprawami owocowymi. Hodowano świnie i drób. Ponadto, Bardy były bogate jeśli idzie o występowanie surowców mineralnych. Oferowano tu w sprzedaży glinę i torf. Jednak głównym towarem był wapień. Jego złoża znajdowały się na zachód od wsi przy drodze prowadzącej do Dębogardu. Obszar ten należy do formacji geologicznej Białej Jury. Informacja o przetwarzaniu wapienia w Bardach pochodzi już z 1719 roku. W tutejszych dołach przetwarzano wapno na wapno nawozowe w gorzelni wapna. Produkt był sprzedawany na zewnątrz i dostarczał mieszkańcom dość dobry dochód. Według zapisków, był to na tyle intratny interes, że w późniejszych czasach powstała nawet „polowa kolej”, którą dowożono wapno do Dygowa. Niestety, złoża dość szybko się wyczerpały.
Jak możemy przeczytać w tekście Otto Dibbelta w „Kolberger-Körliner Heimatkalender” z 1928 roku, w złożach tutejszego wapienia znajdowano dużo skamieniałości, małży, ślimaków, strąków, a także amonitów lub rogów amonitów. Jak wskazuje muzealnik, amonity miały rozmiar od kilku milimetrów do koła u wozu. Skamieniałość zilustrował Otto Rubow, zdobi ona okładkę tego rocznika (poniżej).
W 1945 roku Bardy otrzymały nazwę polską Barcino, która była spolszczeniem nazwy niemieckiej. W 1946 roku powrócono do formy słowiańskiej.
Robert Dziemba
Fot. Marek Kawęcki, W. Łosiński 1962 r.
UWAGA!
Komentarze są prywatnymi opiniami Czytelników, za które redakcja nie ponosi odpowiedzialności. Publikowanie jest jednoznaczne z akceptacją regulaminu. Jeśli jakikolwiek komentarz narusza obowiązujące prawo lub zasady współżycia społecznego, prosimy o kontakt poczta@miastokolobrzeg.pl. Komentarze niezwiązane z artykułem, naruszające regulamin lub zawierające uwagi do redakcji, będą usuwane.
Komentarze zostaną opublikowane po akceptacji przez moderatora.