Jak to już niedawno pisałem, wzniesienie trzeciego w granicach średniowiecznego miasta kościoła, wiązało się z przeniesieniem do Kołobrzegu klasztoru benedyktynek z Budzistowa. Po raz drugi przeprowadziły się one w 1545 roku (przeczytaj). Rok wcześniej, zgodę na migrację wyraził legat papieski Hieronim von Caserty ze Spiry. Kwestia budowy samego kościoła niknie w zawierusze dziejowej wprowadzania protestantyzmu na Pomorzu, sekularyzacji dóbr kościelnych, a także nowych niepokojów społecznych. Niniejszy artykuł powstał we współpracy Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu z Muzeum Diecezjalnym w Kołobrzegu.

Hieronim Kroczyński powołuje się na literaturę niemiecką, wskazującą, że kościół nad Parsętą istniał już w XIII wieku. Te informacje są bezpodstawne, ale mogą wywodzić się z dawnej tradycji historycznej, w myśl której, nowe miasto funkcjonowało na wiele lat przed jego lokacją w 1255 roku. Dziś wiemy, że tak nie było. Co więcej, ustalenia formalne biskupa kamieńskiego Konrada w zakresie uprzywilejowania kościoła Marii Panny w Kołobrzegu, w ogóle takiej świątyni nie wymieniają. H. Kroczyński zaznacza jednak kościół w tym samym miejscu, co stoi on obecnie, na swojej mapie średniowiecznego miasta i wskazuje: „Kościół i klasztor benedyktynek od 1468 r.”. Nie zgadzam się z tym twierdzeniem. Owszem, mniszki w tym czasie przeprowadzają się do nowego miasta z Budzistowa, ale rozpoczynają budowę klasztoru pod patronatem miasta. W źródłach nigdzie nie ma mowy o kościele. Kościół mniszki pozostawiły w Budzistowie i do niego oraz pozostawionych tam relikwii powróciły, budując nowe zabudowania klasztorne na początku XVI wieku. W czwartym dziesięcioleciu XVI wieku nastaje reformacja. Mniszki znowu przenoszą się do Kołobrzegu, a H. Kroczyński pisze w swojej „Kronice Kołobrzegu”: „Zbudowano tu też kościół”. Nie można zgodzić się z takim prezentowaniem faktów, bo w takim razie mamy dwa kościoły nad Parsętą, zbudowane w bardzo krótkim czasie. Moim zdaniem, opierając się na źródłach, trzeba stwierdzić inaczej. W 1545 roku po przeprowadzce do Kołobrzegu benedyktynki rozpoczęły budowę kościoła. Patronat na klasztorem ma miasto i to ono jest inwestorem. Środki zapewne pochodziły z sekularyzowanych dóbr kościelnych, które przejmował m.in. książę, ale także i miasto. Świątynia musiała być gotowa w 1548 roku, gdyż w 1549 roku pojawia się informacja o pierwszym kaznodziei ewangelickim. Patronat nad kościołem sprawował kościół Marii Panny. Drugi pastor tej świątyni każdorazowo był kaznodzieją w kościele nad rzeką.

Jak wyglądał ów kościół? Nie zachowała się jego ilustracja, za to mamy go na kilku widokach. Pierwszy, widoczny jest w ilustracji wprowadzającej. To tzw. „Sztych Meriana” z 1652 roku. Widoczna na nim jest budowla salowa, jednokondygnacyjna, z 6 ostrołukowymi oknami od południa. Dach dwuspadzisty z wysoką strzelistą wieżą pośrodku, musiał w jakiś sposób wybijać się nad okolicę, pomimo oczywistego ciążenia gotyckiego westwerku kołobrzeskiej kolegiaty. Niestety, żadna inna informacja na temat jego dekoracji nie jest nam znana, choć zachowały się plany twierdzy kołobrzeskiej, na których widoczny jest rzut kościoła. Świątynia od wschodu była zamknięta absydą, a ściany wspierały się na 9 przyporach. Od zachodu, od obecnej ulicy Katedralnej, znajdowała się kruchta. Ze źródeł wiemy, że miał 80 stóp pruskich długości, 44 stopy szerokości i 22 stopy wysokości. Warto zasygnalizować, że na jednym z planów zachował się budynek kościoła, nieco inny, niż na widokach. Nie ma on absydy, nie ma jej też na jednym z planów. Być może podczas przebudowy po późniejszych zniszczeniach, zrezygnowano z takiego zakończenia kościoła od wschodu?

Jak wyglądało wnętrze? Co do tego nie ma żadnych informacji. W 1587 roku pojawia się informacja źródłowa, że nadzór nad kościołem przejęła specjalna komisja, składająca się z dwóch przedstawicieli rycerstwa i dwóch przedstawicieli miasta. Pod koniec XVII wieku liczba ta została zredukowana do dwóch osób. Dlaczego niewiele zachowało się w środku? Być może dlatego, że świątynia niedługo po wybudowaniu doznała dwóch katastrof. 11 września 1630 roku w mieście wybuchł ogromny pożar. Spowodował go żołnierz cesarki strzałem z pistoletu w słomę. Skutki były tragiczne. Spłonęło 128 domów, a wraz z nimi klasztor nad rzeką z kościołem. Kościół odbudowano w latach 40-stych XVII wieku z fundacji księcia Ernesta Bogusława von Croy, biskupa kamieńskiego. Inauguracja odbyła się 11 września 1649 roku. Wraz z powstaniem Twierdzy Kołobrzeg, kościół stał się świątynią garnizonową.
Kolejna katastrofa nastąpiła 3 maja 1657 roku, kiedy piorun podczas wiosennej burzy o godz. 17.00 uderzył w basztę prochową nad Parsętą. Fala uderzeniowa zniszczyła całą ulicę Katedralną. Pierwszą jej przeszkodą był m.in. klasztor i kościół nad Parsętą. Eksplozja musiała być gigantyczna. W baszcie przechowywano 82 cetnary pruskie prochu (tj. 4218 kilogramów!) W mieście wypadły wszystkie szyby. Kościół został poważnie uszkodzony. Według źródeł, nabożeństwo w tej świątyni odprawiono dopiero w 1670 roku, a naprawy trwały wiele kolejnych lat. Warto szczególnie podkreślić, że we wnętrzu tej świątyni 1 czerwca 1675 roku pochowany został wybitny pomorski dyplomata, służący na dworze polskim i brandenbursko-pruskim, honorowy pastor kolegiaty Marii Panny w Kołobrzegu – Mathias Krockau (Maciej Krockow-Krokowski). W kościele, nabożeństwa odprawiano dla żołnierzy garnizonu Kołobrzeg. Kazania głosił wicepastor kościoła Marii Panny, także dla mniszek. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna siedmioletnia. Kościół był ostrzelany w 1758 roku. Natomiast podczas drugiego rosyjskiego oblężenia w 1760 roku na świątynię spadły bomby i została ona uszkodzona. Zachowały się dwa rysunki z ostrzału: jeden z 1758 i drugi z 1760 roku, na których widoczny jest mały kościół. Zniszczenia nie mogły być jednak duże, gdyż z zapisów wynika, że zniszczony został kościół gminy kalwińskiej i kościół Św. Mikołaja w 1758, a nabożeństwa dla wiernych z tych kościołów były odprawiane właśnie w małych kościele nad Parsętą, w którym przeprowadzono naprawy. Nie ma informacji na temat uszkodzeń świątyni w 1807 roku, choć zapewne takich doznała. Bombardowanie tej części miasta widać na sztychu Daniela Bergera (nr 4). Gdy w 1811 roku feldmarszałek Gebhard Leberecht von Blücher rozbił wokół twierdzy kołobrzeskiej warowny obóz wojskowy, w małym kościele mieścił się magazyn. Przechowywano w nim mąkę i inne zapasy.

Stan średniowiecznych murów regularnie się pogarszał. Wzmianki o tym pojawiają się od 1811 roku. W 1831 roku, komendant Twierdzy Kołobrzeg gen. mjr Ludwik von Ledebur pisze w tej kwestii do kołobrzeskiego magistratu. Informuje on, że przy obecnym stanie osobowym garnizonu, gdy odbywa się służba, w kościele jest niewielu ludzi. Kościół wymagał zresztą interwencji, dlatego generał wnosił o ocenę jego stanu przez lokalną służbę budowlaną i poinformowanie go o wynikach. W 1837 roku sytuacja musiała nadal się pogarszać, bo zastanawiano się nad zbudowaniem kaplicy na terenie klasztoru i zrezygnowanie z korzystania z małego kościoła. Uznano jednak ostatecznie, że byłoby to niewygodne dla rannych i starszych członków wspólnoty. Kierowana jest kolejna korespondencja do magistratu z wnioskiem o rozbiórkę kościoła i zapewnienie 60 miejsc w kościele Marii Panny w każdą niedzielę. Jak czytamy w literaturze, w kościele klasztornym do tej pory we wszystkie niedziele i święta odbywało się poranne nabożeństwo dla „klasztoru i parafii św. Jana” (ciekawe, bo w mieście takiego nie było, więc chodzi o Budzistowo i tamtejszy kościół). Raz w miesiącu w nabożeństwie niedzielnym obowiązkowo musieli uczestniczyć żołnierze garnizonu, ale było ich za dużo, aby pomieścili się w kościele. Dzielono ich więc na dwie grupy i modlili się co dwa tygodnie.

Wkrótce sytuacja skomplikowała się, bo stan techniczny kościoła stał się poważny. W 1843 roku doszło w nim do dewastacji i zapadła decyzja o rozbiórce (20 lat później ten sam los spotkał kołobrzeski kościół św. Ducha). Jednocześnie, postanowiono o budowie nowego kościoła. Za tę inwestycję odpowiadał major Henning oraz doradca budowlany Fleschinger. Inwestycję zakończono w 1852 roku, a nie jak podaje H. Kroczyński w 1832 roku (do tej pory wszyscy przyjmują tę datę za tym autorem). Środki finansowe pochodziły z budżetu Twierdzy Kołobrzeg, a także miasta. Uroczysta inauguracja działalności kościoła miała miejsce 28 listopada 1852 roku. Odbyło się procesyjne przejście z kościoła Marii Panny do nowego, neogotyckiego wnętrza. Świątynia jest jednonawowa, kryta dwuspadzistym małym dachem. Pomimo wzniesienia obiektu na dawnych fundamentach, nie zastosowano przypór. Warto zauważyć, że zabytek ma podpiwniczenie, do którego prowadzą wrota w posadzce we wnętrzu nawy. Całość ma niewielkie przyziemie, a do wnętrza wchodzi się po schodkach. Od zachodu, z dachu wystaje wieżyczka (sygnaturka), prawdopodobnie mająca pierwotnie nieco inną formę, nawiązującą do tej z okresu średniowiecza. W kolejnych latach (1884-1885), zbudowano  budynek dla pensjonariuszek fundacji dla kobiet niezamężnych. Zarówno kościół, jak i budynki klasztorne, mają skromną dekorację architektoniczną. Z dodatkowych informacji inwestycyjnych, warto podkreślić, że w budżecie garnizonu nie było właściwych środków na funkcjonowanie kościoła. Jednak pomimo to, w 1898 roku odlano dzwon do wieżyczki, a w 1899 roku zbudowano nowe organy. Natomiast podczas jednego ze sztormów ucierpiała wieża kościoła. W 1903 roku została wyremontowana i nieco ulepszona. W 1906 roku odnowiono wnętrze kościoła (malowanie).

Z wypisów niemieckich wynika, że w Archiwum Pruskim w Berlinie zachowały się księgi parafialne urodzeń za lata 1694-1757, a małżeństw i zgonów dla lat 1694-1914. Rejestr zawiera także informacje o kolejnych kaznodziejach służących w kościele. Przedostatnim z nich był pastor Paul Hinz, późniejszy pastor kościoła Marii Panny w Kołobrzegu. Organizował różne nabożeństwa, na przykład na Placu Pruskim (dziś Plac Płk Anatola Przybylskiego). Odprawiał nabożeństwa dla żołnierzy i ich rodzin. Wraz z dojściem nazistów do władzy, skomplikowała się sytuacja polityczna pastora Hinza, który w 1937 roku nie był już wymieniany jako pastor. Funkcję tę objął kapelan wojskowy – Wilhelm Czekay. Znamy również nazwisko organistki z ostatnich czasów niemieckich tego kościoła – była nią panna Lewin. Ostatni oficjalny zapis o nabożeństwie w małym kościele pochodzi z 12 lutego 1945 roku. Uroczystość konfirmacji nie mogła odbyć się w kościele Marii Panny, ze względu na nakaz zaciemniania okien (było ich za dużo), więc przeprowadzono ją właśnie w tej świątyni.

Warto jeszcze kilka słów powiedzieć o wnętrzu kościoła i jego wyposażeniu, także dlatego, że nie jest nam znane żadne zdjęcie ze środka kościoła z okresu przedwojennego. Trudno powiedzieć, czy niewielkie wzmianki o fundacjach we wnętrzu wynikają z faktu, że uległy one zniszczeniu w 1630 lub 1657 roku, czy też dlatego, że od początku majątek kościoła był po prostu skromny. W czasach nowożytnych, znajdowała się tam prosta złota czara oraz srebrna misa chrzcielna. Ta ostatnia była ciekawa. Była dekorowana liśćmi winorośli i winogronami, a boku znajdował się zapis, że to dar Syndikus Kundenreich 1779. Były również „dwa ciężkie świeczniki z brązu”, stojące na podstawie lwów. Mowa jest o obrazie Maryi w srebrnej oprawie, „który był noszony w procesjach”. Być może to ten sam obraz, który znajdował się w kościele klasztornym w Budzistowie w średniowieczu. Być może zabrano go do Kołobrzegu. Pewne jest jedno – nie przetrwał do naszych czasów. Z okresu średniowiecza zachowała się również patena o średnicy ok. 15 centymetrów (na zdjęciu). W 1945 roku została zabrana do Elucht. Wnętrze neogotyckiej, zakończone jest trójbocznym prezbiterium. Poziomy podział tworzą empory, zbudowane dla pomieszczenia większej ilości wiernych. To tam wpada światło do kościoła przez 4 ostrołukowe okna z każdej strony. Pierwotnie, od zachodu światło doprowadzała przeszklona rozeta, w 1899 roku zasłonięta prospektem organowym. Na dole, pod emporami znajdują się niewielkie okna. Empory wznoszą się na drewnianym wielobocznych filarkach. Z dawnego wyposażenia, obok prospektu organowego, czy też krzyża, prawdopodobnie ołtarzowego, zachował się przedwojenny kielich. Zapis stanowi, że do 1945 roku przetrwała również podwójna chrzcielnica z 1864 roku z ozdobnym napisem: „ Kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony. Na chwałę Boga i dla ubogacenia Kościoła Garnizonowego w Colberg, wykonano na Boże Narodzenie 1864 r.” (na zdjęciu). Jest przechowywany w Niemczech. Wojnę przetrwał i sam kościół, który 15 sierpnia 1945 roku poświęcono Niepokalanej Maryi Pannie jako świątynię parafialną Parafii Św. Marcina w Kołobrzegu, którą uruchomili Franciszkanie.

Robert Dziemba