Północna część Wyspy Solnej ma coraz mniej tajemnic. Powodem, jest po pierwsze realizacja inwestycji w tej części miasta, a po drugie, prowadzenie badań naukowych w niektórych miejscach. Tak było podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych prof. dr hab. Andrzeja Kolę z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, który prowadził badania na terenie budowy basenu w Porcie Jachtowym. Częściowe wyniki odkryć ukazały się w artykule A. Piaseckiego i P. M. Pogodzińskiego „Wczesnośredniowieczna ceramika naczyniowa z Wyspy Solnej w Kołobrzegu. Badania w 2014 roku”, który opublikowano w Materiałach Zachodniopomorskich, Nowa Seria tom XIII/2017, będący rocznikiem naukowym Muzeum Narodowego w Szczecinie.

Jak powszechnie wiadomo, w VII wieku w północnej części Wyspy Solnej powstała osada, której mieszkańcy zajmowali się eksploracją znajdujących się tam źródeł solankowych. Poprzez odparowanie wody produkowano sól. Osada ta funkcjonowała zarówno w okresie grodu wczesnomiejskiego w Budzistowie, jak i jako rodzaj osiedla przemysłowego w czasach miasta lokacyjnego, leżąc u źródeł jego prosperity. Tak było aż do lat 60-tych XIX wieku, gdy kołobrzeskie saliny zostały administracyjne zlikwidowane. Gdy w 1958 roku na Wyspie Solnej ekipa prof. Lecha Leciejewicza wykonała wykop sondażowy, znalazła tam średniowieczną ceramikę. Był to dowód na średniowieczną proweniencję tego terenu i potwierdzenie przypuszczeń historyków. To tu powstawało kołobrzeskie bogactwo, które uczyniło miasto niezwykle ważnym w południowej części basenu Morza Bałtyckiego. Tak pisze o tym prof. Leciejewicz w książce „Kołobrzeg we wczesnym średniowieczu” (Wrocław 1961): „W czasie badań wykopaliskowych w północnej części Wyspy Solnej natrafiono na warstwę osadniczą, którą na podstawie ceramiki można datować na VII-VIII w. n.e. Znajdowana w przemieszanych warstwach nowożytnych ceramika górą i całkowicie obtaczana wskazuje zarazem, że wykorzystywano ten teren przez całe wczesne średniowiecze. Z warzelniami wiązały się zapewne jakieś umocnienia portowe – trudno sądzić, żeby sól ładowano dopiero w porcie grodowym. Znajdował się tu zapewne gródek chroniący saliny. Być może, o nim to wspomniał Gall Anonim jako o „grodzie najbliższym morzu”, który chciał zdobyć Bolesław Krzywousty w 1106 r.” – tak domniemano w latach 50-tych i 60-tych minionego stulecia. W 1976 roku w północnej i wschodniej części Wyspy Solnej założono kolejne wykopy. Tylko w jednym znaleziono odpady drewniane, kości i nieliczne skorupy, pozostałe wykopy były zalewane wodą. To kolejny problem badań tej części miasta.

Teren ten wpisano do rejestru zabytków. Ochronie podlegały kwartały pomiędzy skrzyżowaniem ulic: Zygmuntowskiej, Warzelniczej i Solnej, pomiędzy Parsętą i Kanałem Drzewnym. Podlegały, ale konserwator zabytków nie interesował się nimi. I tak, na terenie objętym ochroną powstały domki oraz karczma, a od strony Portu Jachtowego rozpoczęto nielegalne podwyższanie terenu. To już w XXI wieku. Bez jakichkolwiek badań archeologicznych pozwolono na budowę I etapu kołobrzeskiej obwodnicy. I wtedy nie reagował Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, ani eksperci, pomimo, że od społeczników wpływały regularne informacje o niszczeniu stanowiska archeologicznego. Ze swojego letargu konserwator ocknął się dopiero w 2014 roku, gdy Zarząd Portu Morskiego miał już 15 mln zł na budowę nowego basenu w Porcie Jachtowym. Zarząd tej miejskiej spółki usłyszał, że prace nie mogą być wykonywane, bo to stanowisko archeologiczne, a w ziemi znajdują się pozostałości dawnych warzelni soli. Warto podkreślić, że sam prof. Lech Leciejewicz w książce „Kołobrzeg we wczesnym średniowieczu” (Wrocław 1961), podaje, że tak nie jest. Po pierwsze, poprzez kopanie nowych źródeł niszczono wcześniejsze ślady osadnictwa, po drugie, starymi elementami szop palono pod panwiami, po trzecie, to już moje wtrącenie, w tym miejscu prowadzono inwestycje związane z okresem pruskim i niemieckim. Po wielu dyskusjach, służby ochrony zabytków pozwoliły wreszcie na pełne prace wykopaliskowe na tym terenie. Dzięki temu, udało się poznać chociaż częściowo tajemnice Wyspy Solnej. Warto tu podkreślić, że jeszcze niedawno można było usłyszeć, że ta ceramika z terenu basenowego została wywieziona. Jak widać, nie jest to prawda.

Dyskusja na temat ceramiki z Wyspy Solnej w Kołobrzegu jest żywa we współczesnej literaturze. Część autorów na podstawie dawnych znalezisk datuje funkcjonowanie tutejszej osady Na Mons Salis nawet na VI wiek. Przeprowadzenie prac wykopaliskowych może rzucić więcej światła na datowanie tego osadnictwa, zwłaszcza w obliczu nowych znalezisk. Prace prowadzono od 15 września do 14 listopada 2014 roku. Drugi etap prac trwał do 30 stycznia do 30 września 2015 roku. Objął obszar 1,5 hektara. Nie wchodząc w szczegóły, które nie zainteresują czytelnika w ujęciu popularyzatorskim, najbardziej interesujący był jeden wykop. Znaleziono w nim łącznie 11184 fragmentów ceramiki, 13523 fragmentów kości oraz 74 zabytki wydzielone (7 metalowych, 8 z kości i poroża, 52 kamienie, w tym 35 ciężarków sieciowych). W wykopie nie natrafiono na żadne części drewniane. Jak sugerują autorzy, mogło być tak, że badany teren  był wykorzystywany jako śmietnisko. Moim zdaniem, mogło być i tak, że po prostu elementy drewniane na Wyspie Solnej były wykorzystywane jako opał, którego ciągle brakowało i trzeba było go sprowadzać. Autorzy zaznaczają, że pod względem technologicznym, znaleziony materiał reprezentuje ceramikę obtaczaną zarówno częściowo, jak i całkowicie. Na podstawie przeprowadzanych analiz stwierdzono, że odnaleziona ceramika uprawnia do datowania wykopu na II połowę VIII i początek IX wieku. Końcowe datowanie powstawania badanej warstwy to XII wiek, kiedy to następowała zwiększona eksploracja tutejszych źródeł. W sposób oczywisty, przeprowadzane badania nie są miarodajne dla całej Wyspy Solnej, a także funkcjonowania tutejszych warzelni, ale utwierdzają one w przekonaniu, że początki funkcjonowania osadnictwa w tym terenie możemy datować na przełom VII i VIII wieku, raczej nie wcześniej. Jest to dobry materiał do dyskusji o czasach, co do których nie mamy źródeł pisanych i pozyskanie wiedzy o życiu kołobrzeżan w tym miejscu możemy czerpać jedynie z wyników prac archeologów.

Robert Dziemba
Na ilustracji, hipotetyczny widok na kołobrzeski port i Wyspę Solną w XV wieku w Muzeum Miasta Kołobrzeg. Poniżej, prace na Wyspie Solnej w 2015 roku.