Niedawno pisałem o historii kołobrzeskiej szkoły w okresie średniowiecza do reformacji [przeczytaj]. Dzisiejszy artykuł omawia historię szkoły do okresu budowy gimnazjum przy ulicy Ratuszowej.

W drugiej połowie XVI wieku sytuacja w szkole uległa niewielkiej, ale wszakże poprawie. Podczas negocjacji z wizytatorami w latach 1560-1568, podjęto decyzję, że w mieście nad Parsętą nie powstanie Pedagogium, ale Szkoła Katedralna zostanie usytuowana pomiędzy poziomem gimnazjum akademickim a zwykłą szkołą. Jej celem będzie przygotowanie uczniów do studiów uniwersyteckich. Pod koniec XVI wieku odchodzi się od dotychczasowej nazwy „Szkoła Katedralna” i zaczyna stosować nazwę „liceum”. Jednocześnie zwiększa się liczba uczniów i zatrudniony zostaje piąty nauczyciel. Wraz z nastaniem reformacji, zmienia się duch kołobrzeskiej szkoły. Na nowo odkryta starożytność zmienia pojmowanie człowieka, a powszechny humanizm zwraca nastawienie przeciwko średniowiecznej scholastyce. Poziomem szkoły zaczęli na poważnie interesować się mieszczanie. W 1618 zawnioskowali oni, aby w Sali Wielkiej ratusza miejskiego odbywały się w okolicach Wielkanocy coroczne egzaminy w obecności przedstawicieli mieszczan i rady miejskiej. Mieli oni sobie wyrobić zdanie co do poziomu nauczania po przedłożeniu planu nauczania. Nieco później, zabrano się również za poprawę sytuacji materialne nauczycieli. Wykorzystywano w tym celu zasoby finansowe w testamentach, tych, które zostały pominięte, zapomniane, lub jeszcze niewydatkowane.

H. Riemann zajął się opisem związanym z rektorami szkoły, a także samymi nauczycielami. W tym czasie było ich dziesięciu, z czego każdy był po studiach, najczęściej teologicznych, a ośmiu miało tytuł magistra. Ponieważ formalnie, zawód nauczyciela wówczas nie istniał, trudno dziwić się, że wielu funkcję tę traktowało przejściowo, aby znaleźć inne zajęcie. Większość osób pełniących to stanowisko pochodziła spoza Kołobrzegu. W latach 1663-1664 rektorem Szkoły Katedralnej została wybitna postać, człowiek renesansu, wspaniale wykształcony i odpowiedzialny – Valerius Jasche. Był synem pastora Joachima Jasche. Absolwent szkoły w Słupsku. Studiował w Królewcu. Razem z późniejszym kołobrzeskim burmistrzem Christophem Kundenreichem przemierzył północno-zachodnie Niemcy, studiował, obronił doktorat. W Kołobrzegu, cieszył się opinią wielkiego uczonego i pracowitego profesora. Jego życiorys opracował H. Riemann: „Z ogromnym zaangażowaniem poświęcił się swojemu zadaniu, nie szczędził w szkole i poza nią trudu na rzecz młodzieży, równo z dzwonkiem pojawiał się w audytorium i nigdy nie opuścił lekcji. Ponadto znajdował czas na wieloraką działalność naukową, korespondował z innymi uczonymi, napisał dużą liczbę ulubionych w ówczesnych czasach, łączących się z życiorysem zmarłego, mów pogrzebowych oraz wierszy weselnych i żałobnych. (…) Położył podwaliny pod bibliotekę liceum, która miała być otwarta także i dla mieszkańców miasta. Od 1667 roku mieściła się ona w kościele Marii Panny w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu nad kaplicą Holków. Nosiła odtąd nazwę „Biblioteka Publiczna”. Darczyńcy pomnażali jej zasoby darami pieniężnymi i książkami. Wkrótce potem uważana była za bibliotekę kościoła Marii Panny”.

W XVII wieku widoczny jest dalszy wzrost zarówno znaczenia szkoły, jak i jej poziomu. Świadczy o tym fakt, że kołobrzeskie Liceum chętnie było wybierane jako miejsce pobierania nauki przez uczniów spoza Kołobrzegu, ale także fakt, że w latach 1692-1695 spośród 69 absolwentów aż 51 wybrało dalszą naukę na uczelni wyższej. W 1655 roku w Kołobrzegu powstała Akademia Rycerska. Jej celem była edukacja dzieci pomorskiej szlachty w duchu wojskowym. Nowa placówka oświatowa była powodem napięć pomiędzy uczniami liceum a kadetami. Dochodziło do nich m.in. na tle publicznych wystąpień. Licealiści byli szkoleni klasycznie, posługiwali się łaciną, a kadeci używali języka francuskiego, co spotykało się z zazdrością ze strony tych pierwszych. Po likwidacji akademii, a potem powstaniu Szkoły Kadetów i przeniesieniu jej w 1716 roku do Berlina, sytuacja uległa uspokojeniu. Natomiast liceum musiało dostosować swój program nauczania do ducha epoki, do nowych odkryć, prądów i zmian społecznych. Rozpoczęto nauczanie greki, historii, arytmetyki, geometrii, ale także języka francuskiego. Język niemiecki zagościł na stałe w szkole dopiero za czasów rektora Johanna Christiana Schumanna (1725-1730). Niestety, nastąpiło to zbyt późno i liceum nie było w stanie skutecznie odpierać konkurencji ze strony szkół prywatnych, zwanych „pokątnymi”. Według Riemanna, w 1730 roku istniało aż 10 takich szkół w mieście nad Parsętą. Swoje placówki oświatowe zakładało także miasto i parafie, była szkoła garnizonowa, a nawet szkoła przy sierocińcu.

Początek XIX wieku przyniósł regres liceum. Choć ok. 1800 roku zakończono budowę nowego budynku szkolnego, to działalność oświatowa uległa ograniczeniu w związku z oblężeniem miasta w 1807 roku. Spadała liczba uczniów i nauczycieli, a ostatni egzamin maturalny miał miejsce w 1809 roku. W 1811 roku uznano, że liceum nie jest jednostką uczoną i zdegradowane zostało do rangi średniej szkoły miejskiej. Również w 1811 roku doszło do kasacji kapituły, w wyniku czego ustał jej wspólny z miastem patronat nad szkołą. Powyższe było zgodne z reformami Wilhelma von Humboldta i sekularyzacją szkolnictwa. Niestety, w Kołobrzegu nie było to przejawem zmian na dobre, a szkoła upadała dalej. Aby temu zapobiec, miasto we współpracy z parafią reformowaną, połączyło dawne liceum ze szkołą reformowaną i tak powstała „Szkoła Miejska dla Chłopców i Dziewcząt”, która w 1818 roku otrzymała nazwę Średniej Szkoły Miejskiej i Obywatelskiej, a potocznie nazywana była również Szkołą Rady. Były tam 3 klasy dla chłopców i 2 dla dziewcząt. Szkoła jedna zajmowała się przygotowaniem zawodowym lub przygotowaniem do kontynuacji nauki w średnich klasach gimnazjum. Wymagało to nowego podejścia do problemu szkolnictwa w Kołobrzegu, bo inaczej groził mu upadek. W 1848 roku formalnie w Kołobrzegu powstaje Średnia Szkoła Obywatelska i Realna. Jej ukończenie uprawniało do ochotniczej jednoocznej służby wojskowej lub pracy w aparacie urzędniczym na średnim szczeblu. Powstała także Miejska Szkoła dla Dziewcząt, którą zlokalizowano przy dawnym sierocińcu (dziś ul. E. Gierczak).

W Kołobrzegu, trwała dyskusja na temat kształtu przyszłej szkoły. Pisze o tym obszernie dr Johann Maass, pastor kolegiaty, kołobrzeski uczony i redaktor naczelny pierwszej kołobrzeskiej gazety, który opowiadał się za istnieniem w mieście szkoły obywatelskiej i realnej, jako lepiej odpowiadającej oczekiwaniom praktycznym społeczeństwa i przygotowującej do życia, ewentualnie dalszej kariery szkolnej lub zawodowej. Ale władze szkolne widziały to inaczej i opierały swoje oczekiwania na neohumanizmie Humboldta, który na początku XIX wieku ukształtował typ gimnazjum klasycznego. I do utworzenia takiego zmierzały władze szkolne w Kołobrzegu, przy czym nie doszło do przekształcenia szkoły w gimnazjum, ale gimnazjum pobudowano na surowym korzeniu, gdzie klasy realne były jego uzupełnieniem. Gimnazjum Katedralne w Kołobrzegu zostało otwarte 13 kwietnia 1858 roku i zostało poddane nadzorowi Kolegium Szkolnemu Prowincji Szczecińskiej. Zaczęła wzrastać liczba uczniów o poziom szkoły i nauczania wzrósł, i to znacznie. Sukces zmian był na tyle duży, że dotychczasowy budynek szkolny stał się zbyt mały. Trzeba było zbudować nowy. Ale o tym w kolejnym odcinku.

Robert Dziemba
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu

Na ilustracji: gmach szkoły przy obecnej ul. Katedralnej (1788 rok).

Na podstawie:
U. Gehrke, Szkoła Katedralna w Kołobrzegu jej kształt i przemiany na przestrzeni siedmiu stuleci, Verlag Peter Jancke, Hamburg 2002.
H. Riemann, Geschichte der Stadt Colberg, Colberg 1873.