Kołobrzeska kolegiata posiada pięć naw: główną, dwie boczne i dwie skrajne. Na początku XX wieku, rozpoczęto tworzenie tak zwanej galerii południowej, właśnie w skrajnej nawie południowej. To tam umieszczono najwspanialsze dzieła sztuki.

25 sierpnia 1890 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kolegiaty po zakończeniu trwających w latach 1887-1890 prac remontowych. Z reparacji francuskich po wojnie francusko-pruskiej, udało się przeprowadzić remont całego wnętrza świątyni. Było co remontować, bo przez ostatnie stulecia świątynia została poważnie zniszczona. Wojna siedmioletnia strawiła prezbiterium, a oblężenie napoleońskie uszkodziło nawę główną. Fakt, że kolegiata nie spłonęła, tak jak gotycki ratusz, zawdzięczamy tylko temu, że w świątyni urządzono lazaret. Prusakom w ten sposób zależało na zachowaniu punktu obserwacyjnego na wieży kościoła, ale dzięki temu, zniszczenia były stosunkowo niewielkie. Stosunkowo, bo granat, który wleciał od strony wschodniej zniszczył wspaniały barokowy ołtarz główny, z którego zachowała się jedynie predella.

Od 1890 roku rozpoczyna się wieloletni proces restauracji zabytkowych obiektów, których w kolegiacie było kilkaset. Zadbano przede wszystkim o te najważniejsze, jak stalle kapituły (remont w 1890 roku), świecznik siedmioramienny (remont w latach 1895-1897), tryptyk Ostatnia Wieczerza i Św. Anny Samotrzeciej oraz św. Mikołaja z Bari (1906 r.), tryptyk Pokłon Trzech Króli (lata 30-ste XX w.), krucyfiks ołtarzowy z 1330 r. (1931 r.). Obok tego, odnowiono malarstwo tablicowe, jak obraz Cnotliwa Niewiasta czy Taniec Śmierci.

W kolegiacie było wiele zabytków i postanowiono je uporządkować. W części północnej, na galerii empory północnej, zawieszono epitafia od okresu renesansu do późnego baroku. Tych dzieł sztuki było w kolegiacie bardzo duże. Fundowały je bogate rody, upamiętniając w ten sposób swoją historię. Na emporze południowej, pojawiło się malarstwo tablicowe. Natomiast najciekawsze dzieła sztuki umieszczono w skrajnej nawie południowej, którą nazywano galerią południową. Do tej pory, na zachowanych zdjęciach nie było widać wspaniałości tej części kościoła. Nawet w książce Paula Hinza „Der Kolberger Dom” zamieszczono bardziej fotografię nawy, niż wnętrza i jego zawartości. Dzięki pozyskanym niedawno zdjęciom z Niemiec, które trafiły do zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, możemy zauważyć, jak bogate to było wnętrze. Dziś, zachowały się tam nieliczne dzieła, a w ścianach są jedynie haki.

W części dolnej, znajdowały się wyjęte z posadzki, najbardziej ozdobne płyty nagrobne, pochodzące z okresu średniowiecza, renesansu i baroku. Wyjęto je z posadzki w okresie restauracji kolegiaty w latach 1887-90, aby nie zacierać ozdobień. Na filarach, na których wspiera się empora południowa, zawieszono wiele obrazów, przede wszystkim barokowych, jak chociażby Chrystus przed Piłatem z 1641 roku. W przejściach pomiędzy obiema nawami południowymi znajdowały się dwukondygnacyjne barokowe stalle, dziś już nieistniejące. Na drugim poziomie, można było zobaczyć cztery tryptyki wraz z predellami z początku XVI wieku. Widać, że prezentowały się bardzo okazale. Na trzecim poziomie, zawieszone były epitafia rodowe. Wspaniałe, bogato rzeźbione i zdobione epitafia o charakterze ołtarzowym, doskonale domykały prezentację dzieł sztuki w galerii południowej. Dzięki dużej ilości światła, wpadającej od tej strony, zawsze było tam jasno i można było delektować się wieloma artystycznymi szczegółami. Ponadto, w tej nawie warto było zwrócić uwagę na podwójnie gwiaździste sklepienia. Posiadały je trzy przęsła, patrząc od strony zachodniej. Dwa przęsła od strony wschodniej były pojedyncze. Od wschodu, w galerii była absyda, w której znajdowało się wejście na emporę. Tam również, przy schodach, W 1930 roku wykonano wejście do kotłowni, w której ogrzewano kościół. Dziś jest to krypta, w której spoczywa kardynał elekt Ignacy Jeż.

Robert Dziemba
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu