Realizowane inwestycje w średniowiecznym mieście w wielu przypadkach miały swoje źródło w innych ważnych ośrodkach Hanzy. Kołobrzeżanie nie chcieli być gorsi od sąsiadów.

Pisałem niedawno o kołobrzeskim ratuszu, którego projektanci czerpali z ratusza w Greifswaldzie i Stralsundzie. Mowa oczywiście o obiekcie średniowiecznym (zobacz). Tymczasem, wybierając się na wycieczkę do Lubeki, Stralsundu czy nawet Greifswaldu, możemy znaleźć wątki przywodzące na myśl sylwetkę kołobrzeskiej bazyliki. Twierdzenie to jest nie bez racji, albowiem skąd mieli pochodzić inżynierowie budujący kolegiatę w nowo lokowanym mieście nad Parsętą? Gdzie mieli zdobywać doświadczenie, jak nie przy wielkich projektach w miastach Hanzy?

Niestety, kwestie powyższe na zawsze pozostaną w sferze hipotez. Źródła dotyczące budowy kościoła mariackiego w Kołobrzegu są niebywale ubogie. Co więcej, niemiecka historiografia nie jest w tej kwestii pomocna. Różnie bowiem interpretowano wzmianki źródłowe dotyczące Starego Miasta i nowego Kołobrzegu. Niektórzy nawet przyjmowali dokument lokacyjny wydany 23 maja 1255 roku jako jedynie potwierdzenie przywilejów ośrodka już od pewnego czasu funkcjonującego. Wydaje się, że należy przyjąć stanowisko prof. Rębkowskiego, że nawet jeśli tak było, to był to krótki okres. Możemy przyjąć nie więcej niż 5 lat funkcjonowania niewielkiej osady w okolicy centrum miasta, ale to jedynie założenie. W historiografii niemieckiej przyjmowano, że już w 1254 roku ogłaszano odpust na prace przy kościele Marii Panny. W obecnym stanie wiedzy nie ulega jednak wątpliwości, że odpust ten dotyczył Starego Miasta.

Pierwszą świątynią lokacyjnego Kołobrzegu był kościół św. Mikołaja, patrona rybaków i ludzi morza. Pierwotnie musiał być drewniany, ale należy przyjąć, że wkrótce był to obiekt murowany. Siła nowego ośrodka rosła z roku na rok. Przywileje lokacyjne, nowe prawo, rozwój gospodarki i wolności mieszczańskiej wpływał na konkurencyjność nowego ośrodka nad starym. Szybko zrozumiała to kapituła, która przeniosła się do Kołobrzegu, a tym samym inicjując budowę nowego kościoła. Taka idea musiała paść na podatny grunt. Podobnie było w innych ośrodkach hanzeatyckich. Przykładem niech będzie Lubeka, gdzie fundatorem był patrycjat. Przełom trzeciej i czwartej ćwierci XIII wieku to początek budowy kołobrzeskiej świątyni. Wiemy, że w tej okolicy kościół św. Mikołaja wzmiankowany jest w nowym miejscu (1276: in monte salis). W tym czasie kolegiata mogła używać pierwszej świątyni na miejscu dzisiejszego prezbiterium. Rok 1282 to domniemana data wstąpienia Kołobrzegu do Hanzy, a to wyznacza nam dolny cenzus rozpoczęcia budowy kolegiaty.

Na początku XIV wieku, pewien etap budowy musiał być już zakończony. W 1301 roku pojawia się wzmianka, że rycerz Tesmar z Bonina sprzedał część Strachomina, aby ufundować ołtarz dla kościoła w Kołobrzegu. Prace budowlane trwały nadal. Jednocześnie kapituła czyniła starania o pozyskanie dalszych środków na kosztowną inwestycję. Wzmianka z 1316 roku mówi, że biskupi: Herman ze Schwerinu, Marquard z Ratzeburga, Stefan z Lebus oraz Henryk z Kamienia, zapewniają 14 dni odpustu dla tych, którzy wesprą dalszą budowę kościoła NMP w Kołobrzegu. Apel ten musiał być skuteczny, gdyż wzmianka z 1321 roku cytowana przez Wachsena mówi, że w gotowym kościele odbyła się msza.

Ale jak wyglądał ów gotowy kościół? Tego tak naprawdę nie wiemy. Analiza formalna u Hinza jak i Galickiej pozwala stwierdzić, że blok wieżowy był wybudowany do pierwszego gzymsu, ale tylko z wieżą południową. Powinna ona była już istnieć, gdyż w kolejnych latach, które są bogate w źródła, nie ma mowy o jej budowie, a pod koniec XIV wieku jest już mowa o budowie wieży północnej. Analiza wzmianek dotyczących inwestycji w kolegiacie w pierwszej ćwierci XIV wieku dowodzi, że musiała istnieć trzynawowa hala. Jak jednak wyglądało jej zakończenie? Zachowanie fragmenty budowli pierwotnej w dzisiejszym wnętrzu wskazują, że od północy i południa, kołobrzeska kolegiata przypomniała Grubą Marię, a więc kościół Marii Panny w Greifswaldzie. I to nie koniec podobieństw. W okresie bez prezbiterium, wschodnia fasada kościoła musiała bardzo podobna do tej, jaką znamy właśnie u Grubej Marii. Niestety, oryginalny szczyt wschodni był uszkodzony w wyniku oblężeń Kołobrzegu, runął w XIX wieku i nie znamy, przynajmniej obecnie, jego wyglądu. Zakładając jednakże, że wymurowano go według jakiegoś pierwotnego wzoru, budzi przynajmniej pewien ogląd na temat wyglądu i nie ulega wątpliwości, że usuwając z obecnego wyglądu samo prezbiterium powstałe w latach 30-stych XIV wieku, mogła świątynia kołobrzeska wyglądać bardzo podobnie.

Jeśli idzie o blok wieżowy, istniejąca w 1321 roku wieża południowa nawiązuje swoim wyglądem do kościoła Marii Panny w Lubece. Narożniki świątyni wzniesione zostały z kamienia polnego, podobnie jak w kościele lubeckim. Tu jednakże zastosowano podział na trzy rzędy okien. Niestety, wszystkie twierdzenia te to jedynie hipotezy, jednakże podobieństwa są uderzające.

W drugiej połowie XIV wieku rozpoczyna się rozbudowa kościoła wszerz. Dobudowywane są kolejne kaplice, w tym pierwsza NMP - wzmiankowana na 1379 rok. Jej wizerunek od południa zachował się na planie Wachsena. Musiała być naprawdę piękna. Zlikwidowano ją pod koniec XIX wieku. Pod koniec XIV wieku rozpoczyna się kolejny projekt budowlany. Po pierwsze, do kościoła zostały dobudowane jednolite nawy skrajne, niższe niż trzynawowy korpus nawowy o 4 metry. Przystąpiono w tym czasie do połączenia i ujednolicenia całości wnętrza. Proces ten został zakończony wstawieniem lektorium pomiędzy prezbiterium a częścią farną w pierwszej połowie XV wieku. Tymczasem w 1399 roku pojawiają się pierwsze zapisy testamentowe na budowę wieży północnej. W 1430 roku przeznaczono zapisy testamentowe na zakończenie budowy wieży północnej. Wieża ta otrzymała dekorację w formie blend maswerkowych w trzech kondygnacjach. Interesującą i rzadką cechą stylową dekoracji maswerkowej jest występujące półkoliste zamknięcie blend wewnętrznych. W zachodniej ścianie szczytowej korpusu nawowego, pomiędzy dwiema wieżami, umieszczona była (na wysokości trzeciej kondygnacji) kolista rozeta. Z badań przeprowadzonych w latach 50-tych i 60-tych wynika, że pierwszą i drugą kondygnację rozdzielał ceglany gzyms. A teraz spójrzmy na kościół św. Mikołaja w Stralsundzie. Oczywiście, podobne znajdziemy u Grubej Marii, ale kołobrzeskie rozwiązanie wydaje się odbiegające od formy zastosowanej w pozostałych kościołach.

Czy to przypadek? Bardzo wątpliwe. Kołobrzeg, jako młodsze miasto od głównych ośrodków Hanzy, czerpał z ich osiągnięć. Bogaty kołobrzeski patrycjat nie chciał być gorszy od konkurencji. Był na tyle niezależny finansowo, że mógł sobie pozwolić na takie wydatki. I tak na przykład, źródeł wspaniałych i monumentalnych polichromii kołobrzeskiej kolegiaty, doszukuje się nie gdzie indziej, jak w podobnym dziele w kościele św. Mikołaja w Stralsundzie. Nawet datowana na 1614 sygnaturka na szczycie wschodnim kolegiaty była wzorowana na tej ze Stralsundu. A czyż zwieńczenie środkowego hełmu wieżowego nie nawiązuje do tego kościoła?

Zbyt dużo hipotez i zbyt mało jednoznacznych odpowiedzi. Stosowna analiza historyków sztuki na bazie współczesnej wiedzy na temat faz budowy kołobrzeskiej świątyni pozwoliłaby na pewno rzucić nowe światło na temat poszukiwań średniowiecznych budowniczych kolegiaty, a przynajmniej lepiej doszukiwać się ich pochodzenia i zrealizowanych projektów. Jak na razie, kwestie te pozostają na marginesie rozważań budowy monumentalnej bazyliki Marii Panny nad Parsętą.

Robert Dziemba
Fot. Wikipedia, archiwum autora


Hipotetyczny widok kolegiaty w połowie XV wieku. Rys. R. Kionka.


Kolegiata, stan obecny, widok od północy.


Widok na blok wieżowy kolegiaty.


Kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.


Kościół Mariacki w Lubece.


Kościół Mariacki w Greifswaldzie.